Trao đổi với phóng viên, Tiến sĩ Trần Anh Tuấn, Chủ tịch Hiệp hội Khoa học hành chính Việt Nam, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, nhận định, việc sáp nhập và tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp quy định tại Dự thảo Nghị quyết của Quốc hội sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 đã thể hiện dấu ấn về một tư duy mới, về tầm nhìn chiến lược, đánh dấu giai đoạn đất nước vươn mình mạnh mẽ, chuyển từ quản lý nhà nước sang quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, hiệu quả.

- Thưa ông, việc sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 2013 về chính quyền địa phương có điểm gì khác biệt so với những lần sắp xếp trước đây?

- So với các lần sáp nhập các đơn vị hành chính trước đây, lần sáp nhập này có nhiều điểm khác biệt.

Trước hết, việc sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính lần này được tiến hành đồng thời cả cấp tỉnh và cấp xã. Trên cơ sở bản đồ đơn vị hành chính mới, chính quyền địa phương 3 cấp sẽ được thay thế bởi chính quyền địa phương 2 cấp: Cấp tỉnh và cấp dưới tỉnh. Đúng với chủ trương, chỉ đạo của Đảng trong cuộc cách mạng tinh gọn tổ chức bộ máy và đáp ứng yêu cầu cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 với chuyển đổi số, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo.

Cùng đó, việc sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã sẽ không chỉ đơn thuần căn cứ vào các tiêu chí về quy mô dân số, về diện tích, mà còn phải chú trọng đến quy hoạch tổng thể quốc gia, quy hoạch vùng, quy hoạch địa phương, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, mở rộng không gian phát triển gắn với 6 vùng kinh tế - xã hội. Đây cũng là điểm mới về tư duy sáp nhập, không chỉ dừng lại ở mục tiêu tinh gọn mà đã có một tầm nhìn vươn xa - đó là tinh gọn để phát triển và giàu mạnh, hưng thịnh.

- Việc sửa đổi, bổ sung Hiến pháp không chỉ là một sự kiện pháp lý, mà còn là một cuộc cách mạng về tư duy, thể chế và định hướng chiến lược quốc gia về mô hình chính quyền địa phương. Nhưng dư luận cũng mong muốn, việc sửa đổi cần bảo đảm được tính ổn định, "tuổi thọ" lâu dài của Hiến pháp?

- Từ lần sửa Hiến pháp mới đây nhất 2013 đến nay, đất nước đã có nhiều phát triển, nhất là về kinh tế - xã hội. Rất nhiều chủ trương, chính sách lớn đã vượt qua cả những suy nghĩ, quan điểm lúc xây dựng, sửa đổi Hiến pháp trước đây. Vì vậy, Hiến pháp mới cần thể hiện cô đọng hơn, cơ bản hơn, nhất là tính khái quát và tính ổn định cao.

Đặc biệt, tôi rất tâm đắc việc sử dụng cụm từ “các đơn vị hành chính dưới tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương” trong sửa đổi khoản 1 Điều 110 - sử dụng cụm từ này, không chỉ thể hiện tính khái quát và tính ổn định của Hiến pháp mà còn thể hiện được tư duy về “tính đa dạng trong sự thống nhất” khi tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp (cấp tỉnh và cấp dưới tỉnh), đáp ứng yêu cầu phát triển khi tổ chức, thành lập các đơn vị hành chính cấp xã sau này.

Theo hướng này, các đơn vị hành chính dưới tỉnh có thể được thành lập dưới các tên gọi khác nhau như xã, phường, đặc khu do Luật Tổ chức chính quyền địa phương quy định. Quá trình hoạt động và phát triển, khi xuất hiện các tên gọi khác có thể sửa và bổ sung nhanh (như phủ, trấn, liên xã, liên phường, thành phố…).

Việc Hiến pháp sửa đổi quy định đơn vị hành chính một cách khái quát như dự thảo sẽ là căn cứ quan trọng để thực hiện “đa dạng hóa loại hình đơn vị hành chính trong sự thống nhất của cấp dưới tỉnh”. Việc sử dụng cụm từ “cấp dưới tỉnh” cũng bảo đảm thống nhất với các quy định tại khoản 8 Điều 74 và khoản 4 Điều 96 của Hiến pháp.

Và cần lưu ý là, dù có đa dạng tên gọi các đơn vị hành chính ở cấp xã như thế nào chăng nữa, thì chính quyền địa phương ở đó cũng chỉ nằm trong khuôn khổ một “cấp dưới tỉnh”.

- Ông đánh giá chính quyền địa phương sau sáp nhập sẽ có những mặt ưu việt nào?

- Hiện nay, đất nước đang chuyển từ quản lý nhà nước sang quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, hiệu quả. Trong bối cảnh này, chính quyền địa phương 3 cấp khi được thay thế bởi chính quyền địa phương 2 cấp sẽ tinh gọn bộ máy, tháo gỡ các “điểm nghẽn”, “rào cản”, phân định lại thẩm quyền giữa Trung ương - địa phương; thực hiện quan điểm mà Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ đạo: “Những việc của địa phương để địa phương quyết, địa phương thực hiện và địa phương chịu trách nhiệm”; hoặc như Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nói: Dứt khoát bỏ tư duy “Không biết mà vẫn quản, không quản được thì cấm”.

Từ đó, xây dựng chính quyền tinh gọn, hiện đại, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, “gần dân, sát dân, phục vụ dân”, tạo động lực nâng cao hiệu lực, hiệu quả phục vụ của chính quyền địa phương đối với nhân dân và thúc đẩy doanh nghiệp phát triển; giảm được các lãng phí về nguồn lực; tạo điều kiện cho việc chuyển từ quản lý hành chính mệnh lệnh sang quản trị phục vụ, phù hợp với xu thế chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ số vào quản lý, điều hành, phục vụ nhân dân và hội nhập quốc tế.

- Từng có nhiều năm phụ trách công tác chính quyền địa phương khi ở cương vị Thứ trưởng Bộ Nội vụ, ông có hiến kế gì về sửa đổi Hiến pháp 2013 trong lĩnh vực này?

- Các sửa đổi, bổ sung quy định về chính quyền địa phương tại các điều của Hiến pháp năm 2013 cơ bản bảo đảm được tính chính trị, phù hợp với Cương lĩnh, đường lối Chiến lược, chủ trương của Đảng; bảo đảm được tính dân chủ, tính pháp quyền; thể hiện tính thời đại, tính cách mạng và có sự kế thừa

Trong đó, khi sử dụng cụm từ “đơn vị hành chính dưới tỉnh” cần chú ý: Khoản 8 Điều 74, khoản 4 Điều 96 Hiến pháp 2013 đã sử dụng cụm từ này. Khi đó “đơn vị hành chính dưới tỉnh” bao gồm cả cấp huyện và cấp xã. Nay đơn vị hành chính dưới tỉnh chỉ có 1 cấp là cấp xã (xã, phường, đặc khu, ….). Vì thế, tôi cho rằng, cách thể hiện của khoản 1 Điều 110 cần biên tập thêm để bảo đảm sự tường minh và rõ ràng, làm cơ sở cho sửa Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Nên chăng bổ sung một khoản vào Điều 111 Hiến pháp để khẳng định việc chỉ tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp như sau: “Chính quyền địa phương chỉ tổ chức 2 cấp, gồm: Chính quyền cấp tỉnh; Chính quyền cấp dưới tỉnh”.

Như thế, dù tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có được chia thành phường, xã, liên phường, liên xã, đặc khu hay là tên gọi gì nữa như phủ, trấn, thành phố thì chính quyền địa phương được tổ chức ở đó cũng đều là chính quyền cấp dưới tỉnh và chỉ là 1 cấp mà thôi.

Về Khoản 2 Điều 111 của Hiến pháp 2013 không nên bỏ cụm từ “Cấp chính quyền địa phương”. Bởi lẽ, cần nghiên cứu để hiểu vì sao Hiến pháp 2013 lại phân biệt chính quyền địa phương và “Cấp chính quyền địa phương”. Chính quyền địa phương có HĐND và UBND được quy định là 1 cấp chính quyền. Nơi không tổ chức HĐND mà chỉ tổ chức UBND thì đó vẫn là chính quyền địa phương. Chúng ta đã có thời gian thí điểm tổ chức chính quyền địa phương ở quận, huyện và phường không có HĐND.

Cho nên việc quy định sử dụng thuật ngữ “Cấp chính quyền địa phương” sẽ thể hiện tính thống nhất về tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp, phân định rõ ràng với thuật ngữ “Chính quyền địa phương”. Đây còn là cơ sở để thực hiện tổ chức mô hình chính quyền đô thị phù hợp với đặc điểm đô thị, bảo đảm yêu cầu quản lý liên thông, thống nhất về cơ sở hạ tầng, cấp thoát nước, điện, môi trường, viễn thông, … ở đô thị, đáp ứng yêu cầu quản trị đô thị.

Thực tiễn, hiện nay, chúng ta đang tổ chức chính quyền đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh và thành phố Đà Nẵng chỉ có 1 cấp chính quyền. Ở phường, không tổ chức HĐND nhưng UBND vẫn là chính quyền địa phương nhưng không phải là một cấp. Tôi thấy Điều 111 này chỉ nên sửa đổi ở khoản 2 “do luật định” bằng “do Quốc hội quy định”. Như thế sẽ tạo cơ sở tổ chức chính quyền địa phương phù hợp với đặc điểm của đô thị theo đúng chủ trương của Đảng.

- "Địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm" - thông điệp của Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định những cố gắng cải cách của Việt Nam. Theo ông, làm thế nào để lần sửa đổi Hiến pháp này thực hiện rõ nét quan điểm mà Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ đạo?

- Để "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm", thì quan trọng nhất là phân quyền đầy đủ, rõ ràng cho địa phương. Khoản 2 Điều 112 nếu thể hiện được tư tưởng tự chủ, tự quản của chính quyền địa phương, tư tưởng “những việc của địa phương do địa phương thực hiện” - “Chính quyền địa phương tự quyết, tự thực hiện và tự chịu trách nhiệm” mà đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm vẫn chỉ đạo thì mới đạt được mục tiêu của việc tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp.

Việc từ bỏ tư duy “không biết mà vẫn quản, cái gì không quản được thì cấm” mà Thủ tướng Phạm Minh Chính luôn yêu cầu; xóa bỏ tình trạng một việc đã được giao thẩm quyền rồi nhưng vẫn phải hỏi các cơ quan cấp trên hoặc cơ quan liên quan..., điều này còn góp phần nâng cao sự tự tin trong đội ngũ lãnh đạo địa phương, dám quyết, dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích phát triển địa phương.

Vì vậy, nội dung Điều 112 cần được nghiên cứu sửa đổi mạnh mẽ hơn việc phân quyền giữa Trung ương và địa phương.

Ví dụ, khoản 1 Điều 112 dự thảo quy định “Chính quyền địa phương quyết định các vấn đề của địa phương do Luật định” cần được sửa đổi theo hướng “Chính quyền địa phương quyết định các vấn đề của địa phương”. Sau đó, Luật Tổ chức chính quyền địa phương sẽ quy định cụ thể. Hoặc mạnh mẽ hơn nữa, nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương có thể cần được quy định khái quát ngay tại Hiến pháp này, ít nhất cũng là những vấn đề mang tính nguyên tắc để quy định cụ thể tại Luật Tổ chức chính quyền địa phương.

Với việc quy định tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp và đẩy mạnh phân quyền giữa trung ương và địa phương, cần chú ý vấn đề chuyển một số thẩm quyền của Quốc hội và của Chính phủ cho chính quyền địa phương ngay tại Hiến pháp. Ví dụ như thẩm quyền quyết định thu chi ngân sách địa phương; về quản lý biên chế công chức ở địa phương,...

Ở chiều ngược lại, cần tăng cường vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức thành viên, của doanh nghiệp, các tổ chức xã hội, xã hội nghề nghiệp trong tham gia vào việc kiểm soát quyền lực khi phân quyền mạnh cho chính quyền địa phương để thực hiện quản trị địa phương hiệu quả.

- Xin cảm ơn ông về cuộc trao đổi!

Theo: hanoimoi.com.vn