Đinh Khắc Nhưỡng thuộc dòng dõi Thái úy Đinh Thỉnh, Đinh Lan và là hậu duệ của Đinh Liệt, một khai quốc công thần thời Hậu Lê. Thời niên thiếu, được gia đình cho theo học ở nhà Cử nhân Lương Quy Chính (Đông Hưng), sau lại sang theo học ông nghè Giao Cù (Nam Định). Ông dự kỳ thi Hương nhưng không đỗ rồi chuyển sang học võ. Đầu năm 1873, Khắc Nhưỡng tham gia đội “Anh danh giáo dưỡng” của phủ Tiên Hưng đi bảo vệ tỉnh thành Hưng Yên. Khi tỉnh thành Hưng Yên thất thủ, ông gia nhập nghĩa quân của Lãnh binh Vũ Hữu Lợi bảo vệ thành Nam Định. Ngày 27 tháng 3 năm 1883, thành Nam Định thất thủ, hầu hết các toán quân phân tán về quê quán chiêu mộ nghĩa quân, xây dựng căn cứ đánh Pháp. Đinh Khắc Nhưỡng trở về làng Đô Kỳ tập hợp lực lượng, gom góp quân lương, đào hào đắp lũy, lập căn cứ và trở thành thủ lĩnh chống Pháp ngay tại quê hương. Từ nhiều trận đánh tiến công vào các phủ huyện phía Bắc tỉnh đã làm cho thanh thế của nghĩa quân Đô Kỳ ngày thêm vang dội.

Năm 1885, khi có chiếu Cần vương của vua Hàm Nghi, Đinh Khắc Nhưỡng được Hiệp Thống Bắc kỳ Quân vụ Đại thần Nguyễn Quang Bích ban sắc phong chức Đốc binh kiêm lý Đốc biện quân vụ, dưới sự chỉ huy trực tiếp của Đô thống Quân vụ Đại thần Định An - Đề đốc Tạ Hiện. Từ đó, danh tiếng Đốc Nhưỡng càng thêm nổi. Để tăng cường lực lượng nghĩa quân về mọi mặt, ông đã cho quân truyền đi bản hịch đánh Pháp xâm lược, trong đó có đoạn: “Nay bản chức (Đề đốc Tạ Hiện) vâng mệnh (Cần Vương) đem quân gấp đến các địa phương, hợp cùng thân hào, kêu gọi nhân dân cùng nghĩa lớn, lạc quyên để chi dùng vào việc quân. Nước mà còn thì nhà còn, nước mà không giữ được thì nhà chẳng còn, vợ con tài sản sẽ về tay giặc. Nước và nhà mất hay còn là ở lúc này đây”. Khi bản hịch lan truyền đi khắp nơi, nghĩa quân nhanh chóng nhận được sự hưởng ứng tham gia ủng hộ về mọi mặt của dân chúng ở xa gần. Theo bản gia phả viết bằng chữ Hán của dòng họ Đinh ở làng Đô Kỳ cho biết có cả các lực lượng vũ trang chống Pháp từ Hưng Yên, Bắc Giang, Đông Triều tìm về hợp binh. Quân sĩ của nghĩa quân được phiên chế thành mười đội. Ngoài ra còn các đội thám sát, hậu cần...

Do có lực lượng mạnh và lối đánh xuất quỷ nhập thần, Đốc Nhưỡng đã triển khai những trận đánh chớp nhoáng vào huyện đường các huyện Hưng Nhân, Duyên Hà, Tiên Hưng, Quỳnh Côi, rồi mở rộng sang vùng Thái Ninh, Kiến Xương... Dưới sự điều hành chung của Đề đốc Tạ Hiện, các lực lượng vũ trang kháng Pháp ở Định An (Nam Định, Thái Bình, Hưng Yên) và các tỉnh lân cận đã liên kết, hiệp đồng chiến đấu. Những trận đánh lớn trên địa hạt Thái Bình của nghĩa quân Đô Kỳ do Đốc Nhưỡng chỉ huy thường có sự tham gia phối hợp của các nghĩa quân Phạm Huy Quang, Lãnh Hoan, Thành Thà, Lãnh Bí, Hiệp Vỡi, Đốc Đen. Khi vươn ra liên kết với các nghĩa quân ngoài địa hạt Thái Bình, ông thường được Nguyễn Thiện Thuật ở Bãi Sậy, Hưng Yên và Đốc Tít ở Hải Dương hỗ trợ tổ chức nhiều trận đánh thắng Pháp.

Để đối phó với phong trào vũ trang Cần vương nổi lên mạnh mẽ, rộng khắp ở Bắc Kỳ, đặc biệt là ở các phủ huyện thuộc Định An, thực dân Pháp đã huy động một lực lượng mạnh gồm nhiều binh đoàn cơ động có tàu chiến, pháo binh yểm trợ để truy lùng càn quét, tiến công trực diện vào các căn cứ. Thực hiện sách lược đối phó của Đề đốc Tạ Hiện đề ra, Đốc Nhưỡng chủ trương phân tán binh lực. Vì căn cứ Đô Kỳ nhiều lần bị quân Pháp tiến công, trà đi xát lại, buộc Đốc Nhưỡng phải rời khỏi căn cứ. Ông chỉ để lại một lực lượng nhỏ làm kế nghi binh. Bằng biệt tài đánh độn thổ táo tợn với những diệu kế khôn lường, lực lượng nghĩa quân khi tán khi tụ, lúc ẩn lúc hiện, khiến cho kẻ địch không biết đường nào để tìm diệt, triệt hạ. Khi quân giặc lùng sục gắt gao, Đốc Nhưỡng cho các toán quân dạt sang Hưng Yên để nương tựa vào Nguyễn Thiện Thuật, sang Hải Dương với sự giúp đỡ của Đốc Tít...

Cuối năm 1886, Đốc Nhưỡng bí mật đưa quân về căn cứ Đô Kỳ. Theo kế sách và hiệp đồng đã chuẩn bị trước, vào ngày 23 tháng 10, trên đường về, nghĩa quân Đốc Nhưỡng có sự phối hợp với nghĩa quân Bãi Sậy kết hợp với lực lượng ngầm ém sát tại chỗ đã mở trận tập kích đánh úp đồn Hiệp (Quỳnh Côi). Đây là một đồn lớn có vị trí chiến lược quan trọng, kiểm soát cả một vùng giáp ranh giữa Thái Bình và Hải Dương. Bị tiến đánh bất ngờ từ mọi ngả, tên đồn trưởng người Pháp cùng bọn lính trong đồn tháo chạy tán loạn dạt sang bên kia sông Luộc. Thừa thắng xốc tới, Đốc Nhưỡng hội quân tiến đánh vào huyện lỵ Quỳnh Côi. Vừa nghe tin quân ông Đốc Nhưỡng tiến đánh, tri huyện Quỳnh Côi cùng nha lại đã tháo chạy. Đốc Nhưỡng cho quân thu vũ khí và lương thực, tiền bạc trong huyện đường rồi cho lui quân.

Nhằm đối phó với sự hoạt động của nghĩa quân đang gia tăng trở lại, từ cuối 1886 - đầu 1887, Pháp tiếp tục tăng cường lực lượng để đàn áp. Nhiều lượt tàu chiến có bộ binh làm nòng cốt, pháo binh yểm trợ đã triển khai các cuộc càn quét dọc theo hai bên triền sông Luộc, sông Trà. Lường trước tình thế này, Đốc Nhưỡng đã chủ động bố trí quân mai phục ở các chốt, chống trả bất ngờ gây nhiều tổn thất cho địch. Một trong những trận lớn là trận kịch chiến tại bến đò sông Nông, nay thuộc xã Tam Nông, huyện Hưng Hà. Đây là đoạn sông lượn có địa hình, địa thế hiểm trở. Đốc Nhưỡng đã cho đóng cọc ngầm ở lòng sông và cho quân giả dạng nông dân đang làm đồng mai phục sẵn. Khi thuyền giặc tiến vào đã vướng phải cọc ngầm, tiến lui đều khó. Thừa lúc đó, phục binh hai bên sông bắn ra xối xả. Một số thuyền chiến bị đánh chìm, số còn lại vùng vẫy tháo chạy qua cửa Luộc. Tại đây, đã có quân mai phục chặn đánh gây tổn thất nặng nề cho địch. Sau trận này, quân Pháp điên cuồng tấn công trực diện vào căn cứ của các nghĩa quân Lãnh Nhàn, Lãnh Mè ở Phan Bổng (Hưng Hà) và áp sát căn cứ Đô Kỳ. Trước tình thế đó, Đốc Nhưỡng đã cho đại quân từ cửa Luộc tiến về giải vây. Trận chiến giáp lá cà diễn ra ngay tại căn cứ Phan Bổng. Bằng thế trận liên hoàn của các lực lượng nghĩa quân, trong đánh ra, ngoài đánh vào khiến quân địch hoảng loạn phải cho quân tháo chạy. Để chặn đường lui quân của giặc, Đốc Nhưỡng đã bố trí một lực lượng đánh chặn mai phục sẵn và một trận chiến quyết liệt đã diễn ra tại chợ Quếch, nay thuộc xã Đông Đô, huyện Hưng Hà tiêu diệt hàng chục tên, trong đó có một số lính Pháp. Từ đầu năm 1888 trở đi phong trào vũ trang Cần vương ở Bắc Kỳ lắng xuống. Những thủ lĩnh nổi tiếng ở Thái Bình như Tạ Hiện, Bang Tốn đã phải lần lượt rời hoạt động lên miền thượng du. Số nghĩa quân còn lại như Đốc Nhưỡng, Đốc Đen, Lãnh Hoan, Lãnh Gạo, Lãnh Nhàn... cũng phải thay đổi phương thức hoạt động. Đồng thời, khi Tạ Hiện không còn điều hành chung được hoạt động của các nghĩa quân thì Đốc Nhưỡng, Đốc Đen đã đảm nhiệm vai trò này.

Trong tình thế vô cùng nguy khó, tuy không tổ chức được những trận đánh lớn nhưng Đốc Nhưỡng vẫn táo tợn triển khai những vụ việc khôn lường. Nhiều tên việt gian đã bị ông trực tiếp ra tay trừng trị. Điển hình là vụ bắt tên Tổng đốc Nam Định từ Nam Sang (Hà Nam) về thiêu sống tại làng Khả, nay thuộc xã Duyên Hải, huyện Hưng Hà. Vũ Văn Báo, nguyên là học trò của ông nghè Giao Cù, là đồng môn với Đốc Nhưỡng, nhưng y lại làm tay sai cho Pháp và đã cam tâm báo cho giặc bắt giết Vũ Hữu Lợi, hắn được Pháp cho làm Tổng đốc Nam Định. Ngày 16 tháng 11 năm 1889, Đốc Nhưỡng đã đem quân đột nhập vào nhà riêng của Vũ Văn Báo, điệu về làng Khả, nay thuộc xã Duyên Hải, huyện Hưng Hà thiêu sống để tế thày. Vụ việc kinh thiên động địa này làm chấn động cả nước, được sử sách trong nước, ngoài nước lưu truyền. Đầu năm 1891, trước sức tấn công của thực dân Pháp, nghĩa quân của Đốc Nhưỡng phải lánh sang Hải Dương, rồi ra Đông Triều và tiếp tục bị vây ráp, đầu tháng 5 năm đó ông cho quân trở lại Thái Bình, mưu tính đánh úp vào thị xã Thái Bình, nhằm thay đổi tình thế. Về hai sự kiện này và sự hy sinh của Đốc Nhưỡng đã được tác giả Phạm Văn Thụ là Tuần phủ Thái Bình vào những năm 1913 - 1920, chép trong sách Thái Bình phong vật chí: “Tháng 11 năm đầu niên hiệu Thành Thái (1889), Nhưỡng cùng bè đảng mặc giả làm lính tập (lính ngụy), theo đường sông lén về xã Vĩnh Trụ, huyện Nam Sang đột nhập vào nhà bắt viên nguyên Phó sứ sứ bộ sang Pháp là Vũ Văn Báo để đòi tiền chuộc, sau đó giết đi... Ngày 16 tháng 6 năm Thành Thái thứ 3 (1892), giặc (nghĩa quân của Đốc Nhưỡng) đến trú quân ở xã Phú Khê (nay thuộc xã Hồng Việt, huyện Đông Hưng), định mưu đánh úp thành thị xã Thái Bình. Có người xã ấy mật báo với đồn huyện. Tri huyện Thần Khê lập tức đi ngay về tỉnh bẩm báo. Sáng sớm ngày 17, Công sứ tỉnh là Tri-mô-nê (Simonet) cấp tốc đem quân đi vây bắt... Từ sau trận ấy những kẻ đầu đảng giặc (thủ lĩnh nghĩa quân) đều tan lạc khắp nơi. Đốc Nhưỡng chạy trốn lên Sơn Tây, bị người dân tỉnh này phát giác, bắt sống nộp quan, Nhưỡng bị áp giải về Hà Nội rồi bị chém bêu đầu”.

Sau khi Đốc Nhưỡng bị sát hại, nhiều làng quê ở Thái Bình đã phối thờ ông tại các miếu, đền. Ngày nay, tại thành phố Thái Bình và một số thành phố trong nước có đường phố mang tên Đốc Nhưỡng.

Nguyễn Thanh
(Vũ Quý, Kiến Xương)